کد مطلب:369932 پنج شنبه 19 اسفند 1395 آمار بازدید:1481
11- وَ أَجْرِ لِلنَّاسِ عَلَی یَدِیَ الْخَیْرَ وَ لَا تَمْحَقْهُ بِالْمَنِّ
بِسْمِ اللّهِ الْرَّحْمنِ الْرَّحیم
به خواست خداوند این عبارت از دعای ((مكارم الاخلاق )) موضوع سخنرانی امروز است . امام سجاد (ع) از پیشگاه خدا درخواست می كند. بارالها! خیر و خوبی را به دست من برای مردم جریان ده و آن را با منت گذاردن بر سرشان محو و باطل منما.
در این عبارت دو مطلب آمده است : مطلب اول آنكه خیر انسان باید به مردم برسد و مطلب دوم آنكه خیر را با منت گذاردن بر سرشان محو و باطل منما.
در این عبارت دو مطلب آمده است : مطلب اول آنكه خیر انسان باید به مردم برسد و مطلب دوم آنكه خیر را با منت گذاردن به آنان نابود نكنیم و از بین نبریم . نكته ای كه به موقع است قبل از آغاز بحث ، تذكر داده شود این است كه اگر كسی یك یا چند بار در طول یك ماه صدقه بدهد عمل خیر انجام داده ، ولی آن را صدقه جاریه نمی گویند.
صدقه جاریه تاسیس یك اثر خیری است كه نفعش جریان داشته باشد و خیرش پیوسته عاید مردم گردد.
كسی كه ملك پرقیمتی را وقف كند كه از درآمد آن همه روزه صد گرسنه فقیر را سیر كنند یا درمانگاهی تاسیس نماید كه مرضای بی بضاعت در آن مورد معاینه قرار گیرند و به آنان داروی رایگان داده شود یا قناتی حفر كند كه اهالی یك محل ، به طور مستمر، از آب آن مشروب گردند و از این قبیل كارها كه پیوسته نفعش عاید مردم می شود، در اسلام ، صدقه جاریه خوانده شده است .
امام (ع) كه از خداوند جریان خیر را برای مردم به دست خود تمنی می كند شاید از این نظر باشد كه می خواهد بگوید: بارالها! در طول زندگیم وسایل را به گونه ای مهیا فرما كه خیر من به طور مستمر عاید مردم شود و هرگز منقطع نگردد.
پیش از آنكه درباره خیر و نیكوكاری نسبت به مردم و ارزش انسانی و اسلامی آن توضیح داده شود، لازم است برای تبیین و تشریح مطلب مقدمه ای به عرض شنوندگان محترم برسد.
تمایلاتی كه در ما وجود دارد دو گروه است : یك گروه ، تمایلات حیوانی است و یك گروه دیگر تمایلات انسانی . تمایلات حیوانی آن چیزهایی است كه مشترك بین ما و حیوانات است ، تمایل به غذا، تمایل به آب ، تمایل به خواب ، تمایل به بازی ، تمایل جنسی ، تمایل به غضب و انتقامجویی ، تمایل تفوق طلبی ، تمایل در حب اولاد، و امثال اینها. این تمایلات را حیوانات هم دارند و ما هم داریم . وجود این تمایلات ، ضرورت زندگی است . یكی از این تمایلات اگر نباشد باید گفت یكی از پایه های اساسی زندگی نیست . با اینكه این تمایلات برای زندگی ضروری است اما معیار افتخار نیست ، خوابیدن و استراحت برای رفع خستگی ضرورت دارد و فقدان آن منجر به مرگ می شود اما افتخار انسانیت نیست ، حب اولاد لازمه تربیت اولاد است و مادر به مهر و محبت ، آن همه مصائب را تحمل می كند اما حب اولاد، افتخار انسان نیست . بنابراین ، گروه تمایلات حیوانی در وجود انسان برای امرار زندگی ، واجب و لازم و قطعی و ضروری است ، اما معیار بزرگی و بزرگواری نیست .
در كنار تمایلات حیوانی تمایلات عالی انسانی وجود دارد. این تمایلات عالی انسانی به هر نسبتی كه پیشروی كند و تحقق زیادتری بیابد انسانیت ، بیشتر شكوفا می شود و افتخار برای انسان بیشتر خواهد بود. تمایلات انسانی از قبیل :
1.ادای امانت 2. وفای به عهد، 3. انصاف ، 4. عدالت ، 5.احسان 6. دگردوستی ، و امثال این امور كه خیلی هم معدود و محدودند. هر كدام از این صفات ، یك پایه اصولی در تعالی بشر است .
اكنون روی احساس و روی دگردوستی به اعتبار جمله ای از صحیفه سجادیه كه مورد بحث امروز است تكیه می شود. ملاحضه بفرمایید در مسله دگردوستی . این صفت در مقابل خوددوستی است . خوددوستی را تمام حیوانات ، حتی حشرات ، هم دارند، مثلا مگس ، پشه ، این دو حشره ناچیز هم خوددوستی دارند، در تابستان به صورت شما نشسته ، همین كه دستتان نزدیك آمد احساس خطر می كند و فورا فرار می نماید، چرا؟ زیرا به خودش و زندگیش علاقه دارد. یك بچه ماهی كوچك در آب تا دستتان به حوض دراز می شود فرار می كند، اینها خوددوستی دارند و این خوددوستی را ما هم داریم و حیوانات هم دارند ولی هیچیك از این تمایلات حیوانی معیار عظمت و بزرگی انسان نیست ، معیار بزرگی و عظمت انسان ، دگردوستی است و به هر نسبت كه دگردوستی ، در یك جامعه تقویت شود و علاقه به مردم و حفظ لزوم خدمتگزاری به مردم تقویت گردد، دلالت دارد بر اینكه انسانیت رشد بیشتری كرده و بشر قدمهای بلندتری به سوی تعالی و تكامل برداشته است . امام موسی بن جعفر علیهماالسلام فرموده است :
ان اهل الارض لمرحومون ماتحابوا و ادوا الامانه و عملوا الحق (246)
مردم روی زمین تا وقتی كه یكدیگر را دوست بدارند، ادای امانت كنند و بر طریق حق قدم بردارند و عمل نمایند مورد ترحم و تفضل ذات اقدس الهی هستند.
ملاحضه می كنید كه در این حدیث ، حضرت موسی بن جعفر از اهل كره زمین ، صرف نظر از عقاید مذهبی و روشهای دینی سخن می گوید، یعنی اگر این سه مطلب ، كه شاءن انسانیت است ، یكی دگردوستی ، آن دگر ادای امانت ، و سوم قدم برداشتن به راه حق و درستی ، این سه صفت كه در جامعه بشری موجود باشد استحقاق تفضل و عنایت الهی را دارند و همواره مورد رحمت اند. همین سخن امام (ع) است كه سعدی به صورت نظم آورده :
بنی آدم اعضای یك پیكرند
كه در آفرینش ز یك گوهرند
چو عضوی بدرد آورد روزگار
دگر عضوها را نماند قرار
تو كز محنت دیگران بی غمی
نشاید كه نامت نهند آدمی
بشر دوستی آدمی را وامی دارد كه به بیماران بی بضاعت كمك كند، به افتادگان دستگیری نماید، عناصر گرسنه را سیر كند و افراد یتیم را مورد نوازش قرار دهد و از این قبیل اعمال خیرخواهانه انسانی .
علی (ع) موقعی كه مالك اشتر را ماءمور مصر می نماید و حكومت آن كشور پنهاور را به وی می سپارد دستورهای لازم را ضمن عهدنامه مبسوطی كه مرقوم فرموده ، به وی می دهد و در اوایل نامه از بشر دوستی و محبت سخن می گوید و توصیه می كند كه این سجیه انسانی را درباره تمامی مردم از مسلمانان و غیر مسلمان رعایت بنماید.
و اشعر قلبك الرحمه للرعیه و المحبه لهم و اللطف بهم ولا تكونن علیهم سبعا ضاریا تغتنم اكلهم فانهم صنفان : اما اخ لك فی الدین ، او نظیر لك فی الخلق (247 )
مالك ! دلت را مهیا كن تا با رحمت و محبت و یا لطف و مهربانی با مردم برخورد نمایی . مبادا همچون درنده ای كه خوردن شكار خویش را مغتنم می شمارد با آنان موجه گردی چه آنكه مردم مصر دو گروه اند: یا از نظر دینی برادر تو هستند، یا از جهت آفرینش و خلقت همانند تو، و در هر صورت ، انسان اند و باید با روش انسانی با آنان معامله نمایی .
در روایت دیگر، ماءمور دیگری را مخاطب ساخته و فرموده است :
عامل سائر الناس بالانصاف و عامل المومنین بالایثار(248)
رفتارت با همه مردم براساس انصاف باشد و با برادران دینیت از روش خود گذشتگی و ایثار استفاده كن .
عن ابیعبد الله علیه السلام قال : قال رسول الله صلی الله علیه و آله : الخلق عیال الله فاحب الخلق الی الله من نفع عیال الله و ادخل علی اهل بیت سرورا(249)
امام صادق (ع) فرموده است : مردم رزق خوار خدا هستند و مؤ ونه آنان به عهده اوست . محبوبترین خلق كسی است كه به روزی خواران خدا نفعی برساند و اهل بیتی را خوشحال و مسرور نماید.
احساس نمودن و نفع رسانیدن به بندگان خدا لازمه دگردوستی و انسانیت است و این مهم در اسلام ، پسندیده و ممدوح شناخته شده ، ولی مهمتر از احساس مالی رفع ظلم و اقامه عدل و انصاف درباره آنان است ، خواه شخص مورد ستم مسلمانان باشد یا غیرمسلمان . رسول گرامی در این باره فرموده است :
من سمع رجلا ینادی یا للمسلمین فلم یجبه فلیس بمسلم (250)
كسی كه بشنود شخص مظلومی فریاد می زند و مسلمانان را به یاری می طلبد اگر صدای استغاثه او را بشنود و به یاریش نرود مسلمان نیست .
از مواردی كه حقوق انسانی باید رعایت شود درباره همسایگان است و رسول اكرم در این باره چنین فرموده است :
الجیران ثلثه : منهم من له ثلثه حقوق : حق الاسلام وحق الجوار و حق القرابه : و منهم من له حقان : حق الاسلام و حق الجوار. و منهم من له حق واحد والكافر له حق الجوار(251 )
همسایگان سه قسم اند: قسمتی دارای حق اند: حق اسلام ، حق همسایگی ، و حق قرابت . قسمتی دارای دو حق اند: یكی حق اسلام و آن دیگر حق همسایگی . و بعضی دارای یك حق اند، و همسایه كافر از این قسم است و حق همسایگی دارد.
تا اینجا روایاتی راجع به عدل و انصاف ، نیكی و احسان ، و رحمت و محبت درباره عموم مردم از نظر دگردوستی و انسانیت معروض افتاد. اینك چند درباره روابط مسلمانان با هم و خدمت آنان به یكدیگر ذكر می شود.
عن النبی صلی الله علیه و آله قال : انما المومنون فی تراحمهم و تعاطفهم بمنزله الجسد الواحد اذا اشتكی عضو تداعی له سائر الجسد بالحمی و السهر(252)
رسول اكرم فرموده است : مؤ منین در مقام رحمت و عطوفت نسبت به یكدیگر به منزله یك جسدند، وقتی یك عضو از جسد بیمار شود سایر اعضای آن همانند او تبداری و شب بیداری دارند و در غم و مصبیت او شریكند.
معلی بن خنیس كه از اصحاب امام صادق علیه السلام از آن حضرت سؤ ال كرد كه حق مسلمان بر مسلمان چیست . حضرت فرمود: من بر تو خائفم ، می ترسم حقوق را بدانی و عمل ننمایی . معلی اظهار امید كرد كه به قوه الهی عمل نمایم . آنگاه امام حقوقی را شمرد كه بعضی از آنها در اینجا ذكر می شود:
قال : ایسر حق منها ان تحب له ما تحب لنفسك وتكره له ماتكره لنفسك و ان تجتنب سخطه و تتبع مرضاته و تطیع امره و ان تعینه بنفسك و مالك و لسانك و یدك و رجلك و ان تكون عینه و دلیله و مرآته و ان لا تشبع و یجوع و لا تروی و یظما و لا تلبس و یعری (253)
امام علی (ع) فرمود: آسانترین حق مسلمانان این است كه آن را كه برای خود دوست می داری برای او دوست داری و آن را كه خود میل نداری برای او بی میل باشی و اینكه او را خشمگین نكنی ، رضایش راجلب نمایی ، و دستورش را به كار بندی ، و اینكه او را با نفست ، با مالت ، به زبانت ، و با دست و پایت یاری نمایی ، و اینكه تو به منزله چشم او، راهنمای او، و آیینه او باشی ، چنین نباشد كه تو سیر باشی و او گرسنه ، تو سیراب باشی و او تشنه ، و تو پوشیده باشی و او برهنه .
خلاصه اینكه مواسات مسلمانان با یكدیگر و دگردوستی آنان نسبت به هم آنقدر در اسلام مهم است كه در بعضی از روایات رسول گرامی آمده است : مسلمانان متمكن اگر نسبت به همسایه خود كه تهیدست و فقیر است بی تفاوت باشد از اسلام واقعی برخوردار نیست و در اینجا به بعضی از آن روایات اشاره می شود:
عن النبی صلی الله علیه و آله قال : ما امن بی من بات شبعانا و جاره جائع (254 )
آن كسی كه خودش شب سیر بخوابد و همسایه او گرسنه باشد به من ایمان نیاورده است .
و عنه صلی الله علیه و آله : ما آمن بی من بات كاسیا و جاره عار(255)
رسول اكرم می فرمود: آن انسان مسلمانی كه خودش سیر و همسایه اش در كنار او گرسنه باشد از گروه مؤ منین و پیروان واقعی قرآن شریف نیست .
اسلام علاوه بر آنكه مواسات و تعاون را به پیروان خود درس داده ، از ایثار كه مرحله بالاتری از تعاون است نیز سخن گفته و آنان را به ایثار تشویق نموده است كه به منظوری جلب خشنودی ذات اقدس الهی در مواقعی كه بتوانند دگران را بر خویشتن مقدم دارند و چیزی كه مورد احتیاج خود آنان است به مسلمانی كه نیازمندتر است اعطا نمایند.
عن علی علیه السلام قال : عند الایثار علی النفس یتبین جواهر الكرماء(256)
علی (ع) فرموده است : در زمینه ایثار بر نفس گوهر طبع و رفعت روح افراد كریم النفس آشكار می گردد.
احسان به مردم و اقناع تمایل دگردوستی منحصر به خدمات مالی نیست بلكه هر قسم خدمتی به دگران نشانه انسانیت و حاكی از فضیلت است . ناتوانی را دست گرفتن ، یتیمی را نوازش نمودن ، راه گم كرده ای را هدایت كردن ، نابینایی را از خیابان عبور دادن ، و دیگر خدماتی از این قبیل مورد ترغیب و تشویق اولیای گرامی اسلام است .
قال رجل للنبی صلی الله علیه و آله : احب ان اكون خیر الناس . فقال : خیر الناس من ینفع الناس ، فكن نافعا لهم (257)
مردی به رسول گرامی عرض كرد: دوست دارم كه بهترین مردم باشم . حضرت فرمود: بهترین مردم كسی است كه نفعش بیشتر عاید مردم گردد پس تو در راه نفع رساندن به مردم كوشا و جدی باش تا از بهترین مردم باشی .
یكی از خدمات ارزنده و پرارج نسبت به مردم دفاع از عرض و شرف آنان است و بدبختانه در محیط ما به این امر مهم كمتر توجه می شود.
نال رجل من عرض رجل عند النبی صلی الله علیه و آله . فرد رجل من القوم علیه ، فقال رسول الله صلی الله علیه و آله : من رد عن عرض اخیه كان له حجابا من النار(258)
مردی در حضور رسول گرامی نسبت به كسی سخن ناروا گفت و به عرض او تجاوز نمود. شخصی كه در مجلس حاضر بود گفته او را رد كرد و از مرد مورد تجاوز دفاع نماید همان دفاع برای او در مقابل آتش حجابی می شود و او را از خطر مصون و محفوظ می دارد.
امام سجاد (ع) در پیشگاه الهی دعا می كند:
و اجر للناس علی یدی الخیر
بارالها! به دست من برای مردم خیر و خوبی جاری كن .
با توجه به اینكه خیر رساندن به مردم دارای معنای وسیع و گسترده ای است و افراد خیر می توانند به اشكال مختلف و صور گوناگون به آنان نفع و خیر برسانند، امام (ع) از خدا می خواهد كه او را در طول ایام زندگی به انواع خوبی ها و خیرات نسبت به انسانها موفق و موید بدارد.
ناگفته نماند كه نه تنها احسان و نیكی به مردم باعث جلب رحمت باری تعالی است ، بلكه احسان به حیوان نیز می تواند آدمی را مشمول رحمت خداوند بنماید و بر اثر آن گناهش مورد عفو قرار گیرد و در اینجا به طور نمونه یك مورد كه در حدیث آمده است به عرض شنوندگان محترم می رسد:
عن النبی صلی الله علیه و آله قال : اطلعت لیله اسری علی الجنه فرایت امراه زانیه ، فسالت عنها. فقیل انها مرت بكلب یلهث من العطش . فارسلت ازارها فی بئر فعصرته فی حلقه حتی روی . فغفر الله لها(259)
رسول گرامی فرمود: در شب معراج به بهشت اشراف یافتم . در آنجا زن زانیه ای را دیدم ، پرسیدم این آلوده دامن چه عملی كرده است كه بهشتی شده ؟ پاسخ دادند: او بر سگی گذر كرده است كه زبانش بر اثر شدت عطش از دهانش درآمده و پیوسته نفس می زد. آن زن و روپوش بلند سرتاسری خود را از بر گرفت و در چاهی كه در آن نزدیك بود آویخت ، روپوش به آب رسید، مقداری از آب را به خود گرفت ، پارچه را بالا كشید، نقطه پرآب را در گلوی سگ تشنه فشرده و حیوان را سیراب نمود. خداوند بر اثر این خدمت ، گناهان زن را بخشید و او را بهشتی نمود.
شاید حدیث دیگری نظیر روایت آن زن در اخبار آمده باشد كه سعدی آن را دیده و به نظم آورده است :
یكی در بیابان سگی تشنه یافت
برون از رمق درحیاتش نیافت
كله دلو كردآن پسندیده كیش
چوحبل اندر آن بست دستار خویش
به خدمت میان بست و بازوگشاد
سگ ناتوان را دمی آب داد
خبر داد پیغمبر از حال مرد
كه داورگناهان از او عفو كرد
الا گر جفاكاری اندیشه كن
وفاپیش گیروكرم پیشه كن
كسی با سگی نیكویی گم نكرد
كجا گم شود خیر با نیكمرد
كرم كن چنان كت برآید زدست
جهانبان درخیربركس نبست
امام علی (ع) در جمله دوم دعا كه موضوع قسمتی از سخنرانی امروز است به پیشگاه خدا عرض می كند:
ولا تمحقه بالمن
بارالها! خوبی و خیری را كه با دست من به جریان می اندازی با منت گذاردن ، محو و نابود منما.
از این جمله استفاده می شود كه افراد خیر و نیكوكار اگر كار خوب خود را به منت آلوده كنند عمل خیرشان باطل و بی اثر می شود و خداوند آن را محو و نابود می كند، و این مطلب در قرآن شریف آمده است :
یا ایها الذین آمنوا لاتبطلوا صدقاتكم بالمن والاذی (260)
ای مردم با ایمان ! صدقات خود را با منت گذاردن و اذیت كردن باطل ننمایید.
برای آنكه روشن شود چرا منت گذاردن صدقات را باطل می كند لازم است در این باره توضیح مختصری داده شود. اسلام ، دین تعاون و مواسات است و از افراد متمكن خواسته كه قسمتی از اموال خود را به عنوان واجب یا مستحب به گروه كم بضاعت و تهیدست بدهند. ولی این كار باید به قصد قربت و با رعایت احترام كامل به تهیدستان انجام پذیرد و آنان مورد تحقیر و اهانت واقع نشوند. آیین مقدس اسلام عز و شرافت مسلمانان را بسیار محترم شمرده و پرارج دانسته است و هیچكس حق ندارد كرامت نفس و بزرگواری خود را با پول معامله كند و بر همین اساس است كه تملق گویی و چاپلوسی ممنوع گردیده است . كسی كه به فرد بی بضاعتی كمك می كند و خدمت خود را ماده منت نسبت به او قرار می دهد با این عمل به عز و شرف او ضربه می زند و به حیثیت انسانی وی آسیب می رساند و خداوند چنین صدقه ای را هرگز نمی پذیرد و منت گذاردن موجب ابطال عمل خیر آن مرد خیر می شود. تا جایی اسلام به این مهم عنایت دارد كه فرموده است :
قول معروف و مغفره خیر من صدقه یتبعها اذی (261)
بگرمی با فقیر سخن گفتن و از او عذرخواستن از اینكه نمی تواند به وی خدمتی نماید بهتراز صدقه ای است كه آمیخته به منت گذاری و آزار او باشد. برای آنكه شنوندگان محترم هر چه بهتر و بیشتر به اهمیت این موضوع واقف گردند و خدمات مالی خود را با منت گذاری ، باطل و تباه ننمایند در اینجا قسمتی از روایات اولیای گرامی اسلام كه در كتب اخبار آمده است ذكر می شود:
عن النبی صلی الله علیه و آله : من اسدی الی مؤ من معروفا ثم آذاه بالكلام اومن علیه فقد ابطل صدقته (262)
كسی كه به مؤ منی چیزی اعطا كند و به وی صدقه ای بدهد، سپس او را با كلام خود آزار نماید یا بر وی منت گذارد با این عمل ، صدقه خود را باطل نموده است .
و عنه صلی الله علیه و آله : من اصطنع الی اخیه معروفا فامتن به احبط الله عمله و ثبت وزره و لم یشكر له سعیه (263)
و نیز فرموده است : كسی كه به برادر دینی خود خدمتی نماید سپس بر وی منت گذارد خداوند عمل او را محو و نابود می سازد و بار سنگین آن عمل بر دوش وی می ماند و از خدمتی كه انجام داده است بهره ای نمی برد.
عن ابیعبد الله علیه السلام قال : المن یهدم الصنیعه (264)
امام صادق (ع) فرموده است : منت گذاردن عمل خیر انسان را نابود و فانی می نماید.
اگر شخص مسلمانی صدقه بدهد و به كسانی كه آن را دریافت نموده اند به طور مستقیم منت نگذارد و آزارشان ننماید ولی در غیاب آنان عمل خود را به این و آن بگوید و در نتیجه موجب هتك حرمت و تحقیر دریافت كنندگان صدقه گردد، چنین شخصی مشمول آیه كریمه ابطال صدقه با من واذی است ، زیرا غیرمستقیم بر فقرا منت گذارده و آنان را آزار داده است ، و این مطلب را امام جواد (ع) به شخصی فرمود كه در یك روز به ده نفر فقیر عائله دار كمك نموده بود بدون آنكه بر آنها منت گذارد یا آنان را آزار دهد، ولی قضیه احسان و انفاق خود را برای امام جواد نقل نمود. امام به وی فرمود:
قد ابطلت برك باخوانك و صدقاتك ، قال : و كیف ذلك یابن رسول الله ؟ قال له محمد بن علی : اقراء قول الله عزوجل : یا ایها الذین آمنوا: لا تبطلوا صدقاتكم بالمن والاذی ، قال الرجل : یا بن رسول الله ما مننت علی القوم الذین تصدقت علیهم و لا آذیتهم ، قال له محمد بن علی : ان الله عزوجل قال : لا تبطلوا صدقاتكم بالمن و الاذی و لم یقل لا تبطلوا بالمن علی من تتصدفون علیه والاذی لمن تتصدقون علیه و هو كل اذی (265)
تو با نقل این قضیه بر و نیكی خود به برادرانت را ابطال نمودی و از میان بردی ، عرض كرد: چگونه از میان بردم ؟ حضرت پاسخ داد: كلام خدا را بخوان كه فرموده است :ای مردم با ایمان ! صدقات خود را با منت گذاردن و اذیت كردن ابطال منمایید، عرض كرد: یا بن رسول الله ! به كسانی كه كمك نمودم نه بر آنها منت گذاردم و نه آزارشان دادم . حضرت فرمود: خداوند فرموده صدقات خود را با منت گذاردن و اذیت كردن باطل نكنید و نفرموده است كه : صدقات خود را با اذیت دادن و منت گذاردن مستقیم بر سر كسی كه صدقه را دریافت می نماید باطل نكنید.
این آیه ، شامل حال تمام اقسام منتها و آزارها می شود، خواه كمك كننده ، خود مستقیما به گیرنده صدقه منت گذارد و آزارش دهد، خواه خدمت عملی و احسان خود را بدگران بگوید و این و آن را آگاه سازد و غیرمستقیم دریافت كنندگان را مورد منت یا مورد اذیت قرار دهد.
بیان امام جواد (ع) و نكته ای را كه در آیه تذكر داده است برای افراد خیر و احسان كننده درسی آموزنده است و به آنان خاطرنشان می فرماید: شما كه برای خدا و به نیت قربت به فقیری آبرومند كمك می كنید به گونه ای باشد كه فقط خدا بداند و شما بدانید و فقیر، دگری از آن آگاه نشود تا آن احسان ذخیره قیامت شما گردد و اگر به دگران بگویید و آبروی فقیر را ببرید با گفته خود، احسان خویش را ابطال نموده اید و ممكن است بر اثر پرده دری و اهانت به فقیر، در قیامت استحقاق كیفر و عذاب داشته باشید. نه تنها منت گذاردن و آزار دادن فقیر در زمینه صدقات ، ممنوع و نارواست ، بلكه اگر كیفیت پرداخت صدقات آبرومندانه و مناسب با عز و شرف مسلمان نباشد و موجب تحقیر و توهین وی گردد نیز در اسلام ممنوع و غیر مجاز است . ائمه معصومین علیهم السلام كه در آموختن وظایف دینی ، معلم مسلمانان بودند برای آنكه اصحاب و دوستانشان به راه خطا نروند همواره به آنان تذكرات لازم را می دادند و آگاهشان می ساختند تا اگر در مسیر ناصحیح قدم بر می دارند باز گردند و به راه درست گرایش یابند.
عن اسحق بن عمار قال : قال لی ابوعبدالله علیه السلام : یا اسحق ! كیف تصنع بزكوه مالك اذا حضرت ؟ قلت : یاتونی الی المنزل فاعطیهم . فقال لی ما اراك یا اسحق الا قد ذللت المومنین و ایاك ایاك ، ان الله تعالی یقول : من آذی لی ولیا فقد ارصدلی بالمحاربه (266)
اسحق بن عمار می گوید: امام صادق (ع) به من فرمود: چگونه زكوه مالت را می دهی ، گفتم : محصول را به منزل می آورم . اهل استحقاق می آیند و دریافت می كنند امام فرمود: اسحق ! تو با این كار، مسلمانان را در معرض ذلت و خواری قرار می دهی ، از این كار پرهیز كن ، خداوند فرموده است هر كس دوست مرا خوار نماید برای جنگ با من مهیا گردیده است .
در پایان بحث امروز لازم است به شنوندگان محترم تذكری بدهم و آن این است كه بحث ما درباره دعای ((مكارم الاخلاق )) است . این دعای شریف حاوی مطالب بسیار رفیع و بلند در شاءن انسانسازی و پرورش مكارم اخلاق در ضمیر مردم با ایمان است ، باید شنوندگان محترم حتما در هر قسمتی دقت نمایند و هر مطلبی را كه امام سجاد (ع) به صورت دعا از زبان خود در پیشگاه الهی عرض می كند آن را سرمشق خود قرار دهند و بر طبق آن عمل نمایند تا بتوانند از این دعا بهره علمی و اخلاقی ببرند و متخلق به سجایای انسانی گردند. مثلا از دو جمله مورد بحث امروز استفاده شود كه تمام افراد به قدری كه قدرت دارند با مال و قلم و قدم خود به مردم خدمت كنند و دیگر آنكه خدمات خود را منت گذاردن بر سر مردم و به رخ آنان كشیدن نابود و فانی ننمایند و خویشتن را از پاداش خدا در قیامت محروم نسازند.
به خواست خداوند این عبارت از دعای ((مكارم الاخلاق )) موضوع سخنرانی امروز است . امام سجاد (ع) از پیشگاه خدا درخواست می كند. بارالها! خیر و خوبی را به دست من برای مردم جریان ده و آن را با منت گذاردن بر سرشان محو و باطل منما.
در این عبارت دو مطلب آمده است : مطلب اول آنكه خیر انسان باید به مردم برسد و مطلب دوم آنكه خیر را با منت گذاردن بر سرشان محو و باطل منما.
در این عبارت دو مطلب آمده است : مطلب اول آنكه خیر انسان باید به مردم برسد و مطلب دوم آنكه خیر را با منت گذاردن به آنان نابود نكنیم و از بین نبریم . نكته ای كه به موقع است قبل از آغاز بحث ، تذكر داده شود این است كه اگر كسی یك یا چند بار در طول یك ماه صدقه بدهد عمل خیر انجام داده ، ولی آن را صدقه جاریه نمی گویند.
صدقه جاریه تاسیس یك اثر خیری است كه نفعش جریان داشته باشد و خیرش پیوسته عاید مردم گردد.
كسی كه ملك پرقیمتی را وقف كند كه از درآمد آن همه روزه صد گرسنه فقیر را سیر كنند یا درمانگاهی تاسیس نماید كه مرضای بی بضاعت در آن مورد معاینه قرار گیرند و به آنان داروی رایگان داده شود یا قناتی حفر كند كه اهالی یك محل ، به طور مستمر، از آب آن مشروب گردند و از این قبیل كارها كه پیوسته نفعش عاید مردم می شود، در اسلام ، صدقه جاریه خوانده شده است .
امام (ع) كه از خداوند جریان خیر را برای مردم به دست خود تمنی می كند شاید از این نظر باشد كه می خواهد بگوید: بارالها! در طول زندگیم وسایل را به گونه ای مهیا فرما كه خیر من به طور مستمر عاید مردم شود و هرگز منقطع نگردد.
پیش از آنكه درباره خیر و نیكوكاری نسبت به مردم و ارزش انسانی و اسلامی آن توضیح داده شود، لازم است برای تبیین و تشریح مطلب مقدمه ای به عرض شنوندگان محترم برسد.
تمایلاتی كه در ما وجود دارد دو گروه است : یك گروه ، تمایلات حیوانی است و یك گروه دیگر تمایلات انسانی . تمایلات حیوانی آن چیزهایی است كه مشترك بین ما و حیوانات است ، تمایل به غذا، تمایل به آب ، تمایل به خواب ، تمایل به بازی ، تمایل جنسی ، تمایل به غضب و انتقامجویی ، تمایل تفوق طلبی ، تمایل در حب اولاد، و امثال اینها. این تمایلات را حیوانات هم دارند و ما هم داریم . وجود این تمایلات ، ضرورت زندگی است . یكی از این تمایلات اگر نباشد باید گفت یكی از پایه های اساسی زندگی نیست . با اینكه این تمایلات برای زندگی ضروری است اما معیار افتخار نیست ، خوابیدن و استراحت برای رفع خستگی ضرورت دارد و فقدان آن منجر به مرگ می شود اما افتخار انسانیت نیست ، حب اولاد لازمه تربیت اولاد است و مادر به مهر و محبت ، آن همه مصائب را تحمل می كند اما حب اولاد، افتخار انسان نیست . بنابراین ، گروه تمایلات حیوانی در وجود انسان برای امرار زندگی ، واجب و لازم و قطعی و ضروری است ، اما معیار بزرگی و بزرگواری نیست .
در كنار تمایلات حیوانی تمایلات عالی انسانی وجود دارد. این تمایلات عالی انسانی به هر نسبتی كه پیشروی كند و تحقق زیادتری بیابد انسانیت ، بیشتر شكوفا می شود و افتخار برای انسان بیشتر خواهد بود. تمایلات انسانی از قبیل :
1.ادای امانت 2. وفای به عهد، 3. انصاف ، 4. عدالت ، 5.احسان 6. دگردوستی ، و امثال این امور كه خیلی هم معدود و محدودند. هر كدام از این صفات ، یك پایه اصولی در تعالی بشر است .
اكنون روی احساس و روی دگردوستی به اعتبار جمله ای از صحیفه سجادیه كه مورد بحث امروز است تكیه می شود. ملاحضه بفرمایید در مسله دگردوستی . این صفت در مقابل خوددوستی است . خوددوستی را تمام حیوانات ، حتی حشرات ، هم دارند، مثلا مگس ، پشه ، این دو حشره ناچیز هم خوددوستی دارند، در تابستان به صورت شما نشسته ، همین كه دستتان نزدیك آمد احساس خطر می كند و فورا فرار می نماید، چرا؟ زیرا به خودش و زندگیش علاقه دارد. یك بچه ماهی كوچك در آب تا دستتان به حوض دراز می شود فرار می كند، اینها خوددوستی دارند و این خوددوستی را ما هم داریم و حیوانات هم دارند ولی هیچیك از این تمایلات حیوانی معیار عظمت و بزرگی انسان نیست ، معیار بزرگی و عظمت انسان ، دگردوستی است و به هر نسبت كه دگردوستی ، در یك جامعه تقویت شود و علاقه به مردم و حفظ لزوم خدمتگزاری به مردم تقویت گردد، دلالت دارد بر اینكه انسانیت رشد بیشتری كرده و بشر قدمهای بلندتری به سوی تعالی و تكامل برداشته است . امام موسی بن جعفر علیهماالسلام فرموده است :
ان اهل الارض لمرحومون ماتحابوا و ادوا الامانه و عملوا الحق (246)
مردم روی زمین تا وقتی كه یكدیگر را دوست بدارند، ادای امانت كنند و بر طریق حق قدم بردارند و عمل نمایند مورد ترحم و تفضل ذات اقدس الهی هستند.
ملاحضه می كنید كه در این حدیث ، حضرت موسی بن جعفر از اهل كره زمین ، صرف نظر از عقاید مذهبی و روشهای دینی سخن می گوید، یعنی اگر این سه مطلب ، كه شاءن انسانیت است ، یكی دگردوستی ، آن دگر ادای امانت ، و سوم قدم برداشتن به راه حق و درستی ، این سه صفت كه در جامعه بشری موجود باشد استحقاق تفضل و عنایت الهی را دارند و همواره مورد رحمت اند. همین سخن امام (ع) است كه سعدی به صورت نظم آورده :
بنی آدم اعضای یك پیكرند
كه در آفرینش ز یك گوهرند
چو عضوی بدرد آورد روزگار
دگر عضوها را نماند قرار
تو كز محنت دیگران بی غمی
نشاید كه نامت نهند آدمی
بشر دوستی آدمی را وامی دارد كه به بیماران بی بضاعت كمك كند، به افتادگان دستگیری نماید، عناصر گرسنه را سیر كند و افراد یتیم را مورد نوازش قرار دهد و از این قبیل اعمال خیرخواهانه انسانی .
علی (ع) موقعی كه مالك اشتر را ماءمور مصر می نماید و حكومت آن كشور پنهاور را به وی می سپارد دستورهای لازم را ضمن عهدنامه مبسوطی كه مرقوم فرموده ، به وی می دهد و در اوایل نامه از بشر دوستی و محبت سخن می گوید و توصیه می كند كه این سجیه انسانی را درباره تمامی مردم از مسلمانان و غیر مسلمان رعایت بنماید.
و اشعر قلبك الرحمه للرعیه و المحبه لهم و اللطف بهم ولا تكونن علیهم سبعا ضاریا تغتنم اكلهم فانهم صنفان : اما اخ لك فی الدین ، او نظیر لك فی الخلق (247 )
مالك ! دلت را مهیا كن تا با رحمت و محبت و یا لطف و مهربانی با مردم برخورد نمایی . مبادا همچون درنده ای كه خوردن شكار خویش را مغتنم می شمارد با آنان موجه گردی چه آنكه مردم مصر دو گروه اند: یا از نظر دینی برادر تو هستند، یا از جهت آفرینش و خلقت همانند تو، و در هر صورت ، انسان اند و باید با روش انسانی با آنان معامله نمایی .
در روایت دیگر، ماءمور دیگری را مخاطب ساخته و فرموده است :
عامل سائر الناس بالانصاف و عامل المومنین بالایثار(248)
رفتارت با همه مردم براساس انصاف باشد و با برادران دینیت از روش خود گذشتگی و ایثار استفاده كن .
عن ابیعبد الله علیه السلام قال : قال رسول الله صلی الله علیه و آله : الخلق عیال الله فاحب الخلق الی الله من نفع عیال الله و ادخل علی اهل بیت سرورا(249)
امام صادق (ع) فرموده است : مردم رزق خوار خدا هستند و مؤ ونه آنان به عهده اوست . محبوبترین خلق كسی است كه به روزی خواران خدا نفعی برساند و اهل بیتی را خوشحال و مسرور نماید.
احساس نمودن و نفع رسانیدن به بندگان خدا لازمه دگردوستی و انسانیت است و این مهم در اسلام ، پسندیده و ممدوح شناخته شده ، ولی مهمتر از احساس مالی رفع ظلم و اقامه عدل و انصاف درباره آنان است ، خواه شخص مورد ستم مسلمانان باشد یا غیرمسلمان . رسول گرامی در این باره فرموده است :
من سمع رجلا ینادی یا للمسلمین فلم یجبه فلیس بمسلم (250)
كسی كه بشنود شخص مظلومی فریاد می زند و مسلمانان را به یاری می طلبد اگر صدای استغاثه او را بشنود و به یاریش نرود مسلمان نیست .
از مواردی كه حقوق انسانی باید رعایت شود درباره همسایگان است و رسول اكرم در این باره چنین فرموده است :
الجیران ثلثه : منهم من له ثلثه حقوق : حق الاسلام وحق الجوار و حق القرابه : و منهم من له حقان : حق الاسلام و حق الجوار. و منهم من له حق واحد والكافر له حق الجوار(251 )
همسایگان سه قسم اند: قسمتی دارای حق اند: حق اسلام ، حق همسایگی ، و حق قرابت . قسمتی دارای دو حق اند: یكی حق اسلام و آن دیگر حق همسایگی . و بعضی دارای یك حق اند، و همسایه كافر از این قسم است و حق همسایگی دارد.
تا اینجا روایاتی راجع به عدل و انصاف ، نیكی و احسان ، و رحمت و محبت درباره عموم مردم از نظر دگردوستی و انسانیت معروض افتاد. اینك چند درباره روابط مسلمانان با هم و خدمت آنان به یكدیگر ذكر می شود.
عن النبی صلی الله علیه و آله قال : انما المومنون فی تراحمهم و تعاطفهم بمنزله الجسد الواحد اذا اشتكی عضو تداعی له سائر الجسد بالحمی و السهر(252)
رسول اكرم فرموده است : مؤ منین در مقام رحمت و عطوفت نسبت به یكدیگر به منزله یك جسدند، وقتی یك عضو از جسد بیمار شود سایر اعضای آن همانند او تبداری و شب بیداری دارند و در غم و مصبیت او شریكند.
معلی بن خنیس كه از اصحاب امام صادق علیه السلام از آن حضرت سؤ ال كرد كه حق مسلمان بر مسلمان چیست . حضرت فرمود: من بر تو خائفم ، می ترسم حقوق را بدانی و عمل ننمایی . معلی اظهار امید كرد كه به قوه الهی عمل نمایم . آنگاه امام حقوقی را شمرد كه بعضی از آنها در اینجا ذكر می شود:
قال : ایسر حق منها ان تحب له ما تحب لنفسك وتكره له ماتكره لنفسك و ان تجتنب سخطه و تتبع مرضاته و تطیع امره و ان تعینه بنفسك و مالك و لسانك و یدك و رجلك و ان تكون عینه و دلیله و مرآته و ان لا تشبع و یجوع و لا تروی و یظما و لا تلبس و یعری (253)
امام علی (ع) فرمود: آسانترین حق مسلمانان این است كه آن را كه برای خود دوست می داری برای او دوست داری و آن را كه خود میل نداری برای او بی میل باشی و اینكه او را خشمگین نكنی ، رضایش راجلب نمایی ، و دستورش را به كار بندی ، و اینكه او را با نفست ، با مالت ، به زبانت ، و با دست و پایت یاری نمایی ، و اینكه تو به منزله چشم او، راهنمای او، و آیینه او باشی ، چنین نباشد كه تو سیر باشی و او گرسنه ، تو سیراب باشی و او تشنه ، و تو پوشیده باشی و او برهنه .
خلاصه اینكه مواسات مسلمانان با یكدیگر و دگردوستی آنان نسبت به هم آنقدر در اسلام مهم است كه در بعضی از روایات رسول گرامی آمده است : مسلمانان متمكن اگر نسبت به همسایه خود كه تهیدست و فقیر است بی تفاوت باشد از اسلام واقعی برخوردار نیست و در اینجا به بعضی از آن روایات اشاره می شود:
عن النبی صلی الله علیه و آله قال : ما امن بی من بات شبعانا و جاره جائع (254 )
آن كسی كه خودش شب سیر بخوابد و همسایه او گرسنه باشد به من ایمان نیاورده است .
و عنه صلی الله علیه و آله : ما آمن بی من بات كاسیا و جاره عار(255)
رسول اكرم می فرمود: آن انسان مسلمانی كه خودش سیر و همسایه اش در كنار او گرسنه باشد از گروه مؤ منین و پیروان واقعی قرآن شریف نیست .
اسلام علاوه بر آنكه مواسات و تعاون را به پیروان خود درس داده ، از ایثار كه مرحله بالاتری از تعاون است نیز سخن گفته و آنان را به ایثار تشویق نموده است كه به منظوری جلب خشنودی ذات اقدس الهی در مواقعی كه بتوانند دگران را بر خویشتن مقدم دارند و چیزی كه مورد احتیاج خود آنان است به مسلمانی كه نیازمندتر است اعطا نمایند.
عن علی علیه السلام قال : عند الایثار علی النفس یتبین جواهر الكرماء(256)
علی (ع) فرموده است : در زمینه ایثار بر نفس گوهر طبع و رفعت روح افراد كریم النفس آشكار می گردد.
احسان به مردم و اقناع تمایل دگردوستی منحصر به خدمات مالی نیست بلكه هر قسم خدمتی به دگران نشانه انسانیت و حاكی از فضیلت است . ناتوانی را دست گرفتن ، یتیمی را نوازش نمودن ، راه گم كرده ای را هدایت كردن ، نابینایی را از خیابان عبور دادن ، و دیگر خدماتی از این قبیل مورد ترغیب و تشویق اولیای گرامی اسلام است .
قال رجل للنبی صلی الله علیه و آله : احب ان اكون خیر الناس . فقال : خیر الناس من ینفع الناس ، فكن نافعا لهم (257)
مردی به رسول گرامی عرض كرد: دوست دارم كه بهترین مردم باشم . حضرت فرمود: بهترین مردم كسی است كه نفعش بیشتر عاید مردم گردد پس تو در راه نفع رساندن به مردم كوشا و جدی باش تا از بهترین مردم باشی .
یكی از خدمات ارزنده و پرارج نسبت به مردم دفاع از عرض و شرف آنان است و بدبختانه در محیط ما به این امر مهم كمتر توجه می شود.
نال رجل من عرض رجل عند النبی صلی الله علیه و آله . فرد رجل من القوم علیه ، فقال رسول الله صلی الله علیه و آله : من رد عن عرض اخیه كان له حجابا من النار(258)
مردی در حضور رسول گرامی نسبت به كسی سخن ناروا گفت و به عرض او تجاوز نمود. شخصی كه در مجلس حاضر بود گفته او را رد كرد و از مرد مورد تجاوز دفاع نماید همان دفاع برای او در مقابل آتش حجابی می شود و او را از خطر مصون و محفوظ می دارد.
امام سجاد (ع) در پیشگاه الهی دعا می كند:
و اجر للناس علی یدی الخیر
بارالها! به دست من برای مردم خیر و خوبی جاری كن .
با توجه به اینكه خیر رساندن به مردم دارای معنای وسیع و گسترده ای است و افراد خیر می توانند به اشكال مختلف و صور گوناگون به آنان نفع و خیر برسانند، امام (ع) از خدا می خواهد كه او را در طول ایام زندگی به انواع خوبی ها و خیرات نسبت به انسانها موفق و موید بدارد.
ناگفته نماند كه نه تنها احسان و نیكی به مردم باعث جلب رحمت باری تعالی است ، بلكه احسان به حیوان نیز می تواند آدمی را مشمول رحمت خداوند بنماید و بر اثر آن گناهش مورد عفو قرار گیرد و در اینجا به طور نمونه یك مورد كه در حدیث آمده است به عرض شنوندگان محترم می رسد:
عن النبی صلی الله علیه و آله قال : اطلعت لیله اسری علی الجنه فرایت امراه زانیه ، فسالت عنها. فقیل انها مرت بكلب یلهث من العطش . فارسلت ازارها فی بئر فعصرته فی حلقه حتی روی . فغفر الله لها(259)
رسول گرامی فرمود: در شب معراج به بهشت اشراف یافتم . در آنجا زن زانیه ای را دیدم ، پرسیدم این آلوده دامن چه عملی كرده است كه بهشتی شده ؟ پاسخ دادند: او بر سگی گذر كرده است كه زبانش بر اثر شدت عطش از دهانش درآمده و پیوسته نفس می زد. آن زن و روپوش بلند سرتاسری خود را از بر گرفت و در چاهی كه در آن نزدیك بود آویخت ، روپوش به آب رسید، مقداری از آب را به خود گرفت ، پارچه را بالا كشید، نقطه پرآب را در گلوی سگ تشنه فشرده و حیوان را سیراب نمود. خداوند بر اثر این خدمت ، گناهان زن را بخشید و او را بهشتی نمود.
شاید حدیث دیگری نظیر روایت آن زن در اخبار آمده باشد كه سعدی آن را دیده و به نظم آورده است :
یكی در بیابان سگی تشنه یافت
برون از رمق درحیاتش نیافت
كله دلو كردآن پسندیده كیش
چوحبل اندر آن بست دستار خویش
به خدمت میان بست و بازوگشاد
سگ ناتوان را دمی آب داد
خبر داد پیغمبر از حال مرد
كه داورگناهان از او عفو كرد
الا گر جفاكاری اندیشه كن
وفاپیش گیروكرم پیشه كن
كسی با سگی نیكویی گم نكرد
كجا گم شود خیر با نیكمرد
كرم كن چنان كت برآید زدست
جهانبان درخیربركس نبست
امام علی (ع) در جمله دوم دعا كه موضوع قسمتی از سخنرانی امروز است به پیشگاه خدا عرض می كند:
ولا تمحقه بالمن
بارالها! خوبی و خیری را كه با دست من به جریان می اندازی با منت گذاردن ، محو و نابود منما.
از این جمله استفاده می شود كه افراد خیر و نیكوكار اگر كار خوب خود را به منت آلوده كنند عمل خیرشان باطل و بی اثر می شود و خداوند آن را محو و نابود می كند، و این مطلب در قرآن شریف آمده است :
یا ایها الذین آمنوا لاتبطلوا صدقاتكم بالمن والاذی (260)
ای مردم با ایمان ! صدقات خود را با منت گذاردن و اذیت كردن باطل ننمایید.
برای آنكه روشن شود چرا منت گذاردن صدقات را باطل می كند لازم است در این باره توضیح مختصری داده شود. اسلام ، دین تعاون و مواسات است و از افراد متمكن خواسته كه قسمتی از اموال خود را به عنوان واجب یا مستحب به گروه كم بضاعت و تهیدست بدهند. ولی این كار باید به قصد قربت و با رعایت احترام كامل به تهیدستان انجام پذیرد و آنان مورد تحقیر و اهانت واقع نشوند. آیین مقدس اسلام عز و شرافت مسلمانان را بسیار محترم شمرده و پرارج دانسته است و هیچكس حق ندارد كرامت نفس و بزرگواری خود را با پول معامله كند و بر همین اساس است كه تملق گویی و چاپلوسی ممنوع گردیده است . كسی كه به فرد بی بضاعتی كمك می كند و خدمت خود را ماده منت نسبت به او قرار می دهد با این عمل به عز و شرف او ضربه می زند و به حیثیت انسانی وی آسیب می رساند و خداوند چنین صدقه ای را هرگز نمی پذیرد و منت گذاردن موجب ابطال عمل خیر آن مرد خیر می شود. تا جایی اسلام به این مهم عنایت دارد كه فرموده است :
قول معروف و مغفره خیر من صدقه یتبعها اذی (261)
بگرمی با فقیر سخن گفتن و از او عذرخواستن از اینكه نمی تواند به وی خدمتی نماید بهتراز صدقه ای است كه آمیخته به منت گذاری و آزار او باشد. برای آنكه شنوندگان محترم هر چه بهتر و بیشتر به اهمیت این موضوع واقف گردند و خدمات مالی خود را با منت گذاری ، باطل و تباه ننمایند در اینجا قسمتی از روایات اولیای گرامی اسلام كه در كتب اخبار آمده است ذكر می شود:
عن النبی صلی الله علیه و آله : من اسدی الی مؤ من معروفا ثم آذاه بالكلام اومن علیه فقد ابطل صدقته (262)
كسی كه به مؤ منی چیزی اعطا كند و به وی صدقه ای بدهد، سپس او را با كلام خود آزار نماید یا بر وی منت گذارد با این عمل ، صدقه خود را باطل نموده است .
و عنه صلی الله علیه و آله : من اصطنع الی اخیه معروفا فامتن به احبط الله عمله و ثبت وزره و لم یشكر له سعیه (263)
و نیز فرموده است : كسی كه به برادر دینی خود خدمتی نماید سپس بر وی منت گذارد خداوند عمل او را محو و نابود می سازد و بار سنگین آن عمل بر دوش وی می ماند و از خدمتی كه انجام داده است بهره ای نمی برد.
عن ابیعبد الله علیه السلام قال : المن یهدم الصنیعه (264)
امام صادق (ع) فرموده است : منت گذاردن عمل خیر انسان را نابود و فانی می نماید.
اگر شخص مسلمانی صدقه بدهد و به كسانی كه آن را دریافت نموده اند به طور مستقیم منت نگذارد و آزارشان ننماید ولی در غیاب آنان عمل خود را به این و آن بگوید و در نتیجه موجب هتك حرمت و تحقیر دریافت كنندگان صدقه گردد، چنین شخصی مشمول آیه كریمه ابطال صدقه با من واذی است ، زیرا غیرمستقیم بر فقرا منت گذارده و آنان را آزار داده است ، و این مطلب را امام جواد (ع) به شخصی فرمود كه در یك روز به ده نفر فقیر عائله دار كمك نموده بود بدون آنكه بر آنها منت گذارد یا آنان را آزار دهد، ولی قضیه احسان و انفاق خود را برای امام جواد نقل نمود. امام به وی فرمود:
قد ابطلت برك باخوانك و صدقاتك ، قال : و كیف ذلك یابن رسول الله ؟ قال له محمد بن علی : اقراء قول الله عزوجل : یا ایها الذین آمنوا: لا تبطلوا صدقاتكم بالمن والاذی ، قال الرجل : یا بن رسول الله ما مننت علی القوم الذین تصدقت علیهم و لا آذیتهم ، قال له محمد بن علی : ان الله عزوجل قال : لا تبطلوا صدقاتكم بالمن و الاذی و لم یقل لا تبطلوا بالمن علی من تتصدفون علیه والاذی لمن تتصدقون علیه و هو كل اذی (265)
تو با نقل این قضیه بر و نیكی خود به برادرانت را ابطال نمودی و از میان بردی ، عرض كرد: چگونه از میان بردم ؟ حضرت پاسخ داد: كلام خدا را بخوان كه فرموده است :ای مردم با ایمان ! صدقات خود را با منت گذاردن و اذیت كردن ابطال منمایید، عرض كرد: یا بن رسول الله ! به كسانی كه كمك نمودم نه بر آنها منت گذاردم و نه آزارشان دادم . حضرت فرمود: خداوند فرموده صدقات خود را با منت گذاردن و اذیت كردن باطل نكنید و نفرموده است كه : صدقات خود را با اذیت دادن و منت گذاردن مستقیم بر سر كسی كه صدقه را دریافت می نماید باطل نكنید.
این آیه ، شامل حال تمام اقسام منتها و آزارها می شود، خواه كمك كننده ، خود مستقیما به گیرنده صدقه منت گذارد و آزارش دهد، خواه خدمت عملی و احسان خود را بدگران بگوید و این و آن را آگاه سازد و غیرمستقیم دریافت كنندگان را مورد منت یا مورد اذیت قرار دهد.
بیان امام جواد (ع) و نكته ای را كه در آیه تذكر داده است برای افراد خیر و احسان كننده درسی آموزنده است و به آنان خاطرنشان می فرماید: شما كه برای خدا و به نیت قربت به فقیری آبرومند كمك می كنید به گونه ای باشد كه فقط خدا بداند و شما بدانید و فقیر، دگری از آن آگاه نشود تا آن احسان ذخیره قیامت شما گردد و اگر به دگران بگویید و آبروی فقیر را ببرید با گفته خود، احسان خویش را ابطال نموده اید و ممكن است بر اثر پرده دری و اهانت به فقیر، در قیامت استحقاق كیفر و عذاب داشته باشید. نه تنها منت گذاردن و آزار دادن فقیر در زمینه صدقات ، ممنوع و نارواست ، بلكه اگر كیفیت پرداخت صدقات آبرومندانه و مناسب با عز و شرف مسلمان نباشد و موجب تحقیر و توهین وی گردد نیز در اسلام ممنوع و غیر مجاز است . ائمه معصومین علیهم السلام كه در آموختن وظایف دینی ، معلم مسلمانان بودند برای آنكه اصحاب و دوستانشان به راه خطا نروند همواره به آنان تذكرات لازم را می دادند و آگاهشان می ساختند تا اگر در مسیر ناصحیح قدم بر می دارند باز گردند و به راه درست گرایش یابند.
عن اسحق بن عمار قال : قال لی ابوعبدالله علیه السلام : یا اسحق ! كیف تصنع بزكوه مالك اذا حضرت ؟ قلت : یاتونی الی المنزل فاعطیهم . فقال لی ما اراك یا اسحق الا قد ذللت المومنین و ایاك ایاك ، ان الله تعالی یقول : من آذی لی ولیا فقد ارصدلی بالمحاربه (266)
اسحق بن عمار می گوید: امام صادق (ع) به من فرمود: چگونه زكوه مالت را می دهی ، گفتم : محصول را به منزل می آورم . اهل استحقاق می آیند و دریافت می كنند امام فرمود: اسحق ! تو با این كار، مسلمانان را در معرض ذلت و خواری قرار می دهی ، از این كار پرهیز كن ، خداوند فرموده است هر كس دوست مرا خوار نماید برای جنگ با من مهیا گردیده است .
در پایان بحث امروز لازم است به شنوندگان محترم تذكری بدهم و آن این است كه بحث ما درباره دعای ((مكارم الاخلاق )) است . این دعای شریف حاوی مطالب بسیار رفیع و بلند در شاءن انسانسازی و پرورش مكارم اخلاق در ضمیر مردم با ایمان است ، باید شنوندگان محترم حتما در هر قسمتی دقت نمایند و هر مطلبی را كه امام سجاد (ع) به صورت دعا از زبان خود در پیشگاه الهی عرض می كند آن را سرمشق خود قرار دهند و بر طبق آن عمل نمایند تا بتوانند از این دعا بهره علمی و اخلاقی ببرند و متخلق به سجایای انسانی گردند. مثلا از دو جمله مورد بحث امروز استفاده شود كه تمام افراد به قدری كه قدرت دارند با مال و قلم و قدم خود به مردم خدمت كنند و دیگر آنكه خدمات خود را منت گذاردن بر سر مردم و به رخ آنان كشیدن نابود و فانی ننمایند و خویشتن را از پاداش خدا در قیامت محروم نسازند.